فرش‌های دستباف ایران به دلیل تنوع بالای طرح‌ها و نقشه‌ها، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های خود را در این زمینه دارند. هر منطقه و هر قوم ایرانی، با توجه به فرهنگ، آداب و رسوم خود، طرح‌ها و نقشه‌های خاصی را در بافت فرش‌ها به کار می‌برد. در اینجا به توضیح دقیق و کامل در مورد سبک‌ها و نقشه‌های فرش دستباف می‌پردازیم.
۱. فرش‌های گلدار (Flowered Rugs)
فرش‌های گلدار از جمله محبوب‌ترین و قدیمی‌ترین نقشه‌های فرش دستباف ایرانی هستند که به طور گسترده در اکثر مناطق کشور بافته می‌شوند. این نقشه‌ها معمولاً از گل‌ها، بوته‌ها و عناصر طبیعی الهام می‌گیرند. طرح‌های گلدار در ایران به دو دسته تقسیم می‌شوند:
نقشه‌های سنتی و کلاسیک: این نقشه‌ها معمولاً شامل گل‌های بزرگ و پیچیده‌ای هستند که درون آنها از رنگ‌های متنوع و ترکیب‌های هندسی استفاده می‌شود. در این نقشه‌ها معمولاً از رنگ‌های قرمز، آبی و طلایی استفاده می‌شود. این طرح‌ها بیشتر در فرش‌های کاشان، اصفهان و تبریز مشاهده می‌شود.
نقشه‌های ساده‌تر و مدرن‌تر: در این طرح‌ها، گل‌ها معمولاً کوچک‌تر و در ترکیب با برگ‌ها و شاخه‌ها قرار می‌گیرند. این طرح‌ها بیشتر در فرش‌های مناطق کردستان و بخش‌هایی از شرق ایران بافته می‌شوند.
۲. فرش‌های هندسی (Geometric Rugs)
در این فرش‌ها، از الگوهای هندسی مانند مربع، مستطیل، لوزی، مثلث و دایره استفاده می‌شود. نقشه‌های هندسی به‌طور معمول در فرش‌های تولیدی در مناطق قشقایی، بختیاری، فارس و برخی مناطق کردستان مشاهده می‌شوند. این نوع نقشه‌ها در گذشته بیشتر با نخ‌های ضخیم بافته می‌شدند و طراحی‌های دقیق هندسی در آنها، زیبایی خاصی به فرش می‌بخشید.
نقشه‌های هندسی ساده: این نوع فرش‌ها اغلب به‌صورت تکراری و با بافت منظم از اشکال هندسی مرتب و ساده طراحی می‌شوند.
نقشه‌های هندسی پیچیده: در این فرش‌ها، مجموعه‌ای از اشکال هندسی به‌صورت پیچیده به هم متصل شده‌اند و معمولاً در طراحی‌های شهری مانند فرش‌های تبریز یا اصفهان دیده می‌شوند.
۳. فرش‌های منظره‌ای (Landscape Rugs)
این نوع فرش‌ها از طبیعت، چشم‌اندازهای طبیعی، کوهستان‌ها، دریاها و باغ‌ها الهام گرفته‌اند. فرش‌های منظره‌ای به‌طور عمده در مناطقی مانند فرش‌های تبریز و کرمان بافته می‌شوند. در این فرش‌ها، از رنگ‌های متنوع و طراحی‌های پیچیده برای بازسازی یک منظره طبیعی استفاده می‌شود. این نقشه‌ها بیشتر در فرش‌های ابریشمی و نفیس ایرانی یافت می‌شوند.
۴. فرش‌های هراتی (Herati)
نقشه هراتی یکی از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین طرح‌های فرش‌های ایرانی است که در ناحیه هرات (در افغانستان کنونی) و همچنین در مناطق خراسان ایران بافته می‌شود. این نقشه معمولاً شامل یک گل مرکزی است که با چندین گل و برگ کوچک احاطه شده است. نقشه هراتی معمولاً دارای یک ترکیب هندسی است که باعث ایجاد حسی از هماهنگی و توازن در کل فرش می‌شود. این طرح معمولاً در رنگ‌های آبی، قرمز، طلایی و سبز دیده می‌شود.
۵. فرش‌های قابی (Medallion Rugs)
نقشه قابی یا مدالیون یکی از مشهورترین و شناخته‌شده‌ترین طرح‌ها در فرش‌های ایرانی است. در این طرح‌ها، یک مدالیون بزرگ در مرکز فرش قرار دارد که گاهی اوقات با نقوش و الگوهای پیچیده اطراف آن احاطه می‌شود. این مدالیون می‌تواند به شکل گل، اژدها، یا اشکال هندسی دیگر باشد. فرش‌های با نقشه قابی بیشتر در مناطق کاشان، اصفهان و تبریز بافته می‌شوند و از جمله فرش‌های بسیار پرطرفدار در بازارهای جهانی هستند.
۶. فرش‌های افشان (Afshan Rugs)
نقشه افشان در فرش‌های دستباف ایرانی، بیشتر به‌صورت نقوش پخش شده و بدون مرز و نظم خاصی طراحی می‌شود. در این طرح‌ها، گل‌ها و عناصر طبیعی به‌صورت پراکنده در سراسر فرش پخش شده‌اند و هیچ نقطه مرکزی وجود ندارد. این نوع طرح به‌ویژه در فرش‌های کازرون، یزد و شیراز دیده می‌شود.
۷. فرش‌های ترنجی (Tranjeh Rugs)
این طرح یکی دیگر از نقشه‌های معروف در فرش‌های ایرانی است که از طراحی‌های گل و برگ تشکیل شده و در مرکز آن، یک دایره یا ترنج قرار دارد. این دایره‌ها معمولاً با نقوش مختلف پر شده‌اند. این طرح در فرش‌های مناطق مختلف از جمله اصفهان و تبریز مشاهده می‌شود.
۸. فرش‌های کیفی (Kelim and Gabbeh Rugs)
فرش‌های کیفی که به نام گبه نیز شناخته می‌شوند، معمولاً در مناطق جنوب و غرب ایران و به‌ویژه در میان عشایر فارس و قشقایی بافته می‌شوند. این فرش‌ها معمولاً از رنگ‌های بسیار پررنگ و پرزهای کوتاه ساخته می‌شوند و طراحی‌های ساده‌تری دارند. گبه‌ها به‌طور خاص برای دکوراسیون‌های مدرن و فضاهای سنتی مناسب هستند.
۹. فرش‌های بختیاری
نقشه‌های فرش‌های بختیاری عمدتاً هندسی و با طراحی‌هایی به‌صورت گره‌های به‌هم پیوسته، لوزی‌ها و خطوط مستقیم بافته می‌شود. این طرح‌ها معمولاً رنگ‌های قرمز، آبی، سبز و زرد دارند و یکی از ویژگی‌های خاص فرش‌های بختیاری، استفاده از طرح‌های پررنگ و چشم‌گیر است.
۱۰. فرش‌های شکارچی (Shikari Rugs)
در این فرش‌ها، نقش‌ها معمولاً به‌صورت تصاویری از شکار، حیوانات وحشی، پرندگان و حیوانات خانگی است. این فرش‌ها بیشتر در مناطق شرقی ایران، به‌ویژه در نزدیکی نواحی شکارگاه‌های تاریخی بافته می‌شوند.
نتیجه‌گیری
فرش‌های دستباف ایرانی نه‌تنها به دلیل طراحی‌های بی‌نظیر و هنری خود مشهور هستند، بلکه هر کدام از این طرح‌ها نمادی از فرهنگ، تاریخ و هنر هر منطقه و قومی است که این فرش‌ها را تولید کرده‌اند. هر نقشه، طرح و رنگ در فرش‌های دستباف ایرانی یک معنی و پیام خاص خود را دارد و می‌تواند برای کسانی که به دنبال اصالت و هنر ایرانی هستند، جذابیت فراوانی داشته باشد.